Vlakbij Margraten, middenin het liefelijke, golvende Limburgse landschap, ligt een opmerkelijke enclave van aangeharkte perken, gemillimeterde grasvelden en smetteloos witte structuren. Deze Amerikaanse oorlogsbegraafplaats (gesticht in 1944, voltooid in 1960) naar ontwerp van Amerikaanse architecten Shepley, Bulfinch, Richardson and Abbott en landschapsarchitecten Clark, Rapuano and Halleran is behalve een beladen plek met ruim achtduizend Amerikaanse soldatengraven óók een uniek architectonisch meesterwerk. Met de jaarlijkse dodenherdenking in aantocht deze week een bijdrage over de architectuur van het herdenken.
Al wandelend over de brede toegangslaan met aan weeszijden gras en bloemenperken, bedenk ik me hoe moeilijk het is om deze plek te beschouwen zonder de beladen geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog in ogenschouw te nemen. De zwaarte van het onderwerp –geschat wordt dat deze oorlog tussen 50 en 70 miljoen mensenlevens kostte, waarvan ongeveer 25 miljoen militairen en ruim 400.000 Amerikaanse soldaten- hangt als een donkere wolk boven de begraafplaats.
Toch is het de moeite waard, omdat juist de enscenering voor de laatste rustplaats van deze ruim achtduizend soldaten zo bijzonder is. Het complex bestaat grofweg uit twee delen die langs een centrale as op verschillende hoogte tegen een heuvel zijn aangelegd. Vooraan is de lager gelegen court of honour en erachter, gescheiden door een trappartij en een 30 meter hoge uitkijktoren, is de werkelijke begraafplaats.
Court of honour
De toegang tot het complex is aan de court of honour. Deze prachtige plek wordt gevormd door twee kleine paviljoens op de hoekpunten, hoge muren aan weerszijden en een toren bij de overgang naar de begraafplaats. Alle muren, gebouwen, maar ook de panelen op de grond, zijn uitgevoerd in dezelfde witte steen. Het geeft het court een fris, licht karakter.
In het midden van de ruimte is een ongeveer 40 meter lange waterpartij. Hierin wordt de hoge toren weerspiegeld, maar achteromkijkend heeft het water ook het effect van een infinity pool. Je kijkt vanaf deze plek over de rand van de heuvel het dal in. De vijver lijkt oneindig, een prachtige ruimtelijke truc.
Inscripties op de muren en in de paviljoens maken deze ruimte tot een plek van gedenken. Zo is het paviljoen links van de ingang gewijd aan de troepenbewegingen waarbij de soldaten zijn omgekomen. Op de hoge muren links en rechts prijken de namen van vermiste Amerikaanse strijders. Op de muren aan weerszijden van de toren staan de plaatsen van de belangrijkste gevechten en op de toren staat een spreuk. Ondanks de genoemde lichtheid van het ontwerp krijgt deze ruimte met alle inscripties alsnog een zwaarmoedig karakter.
Begraafplaats
Na het beklimmen van de trappen aan weerzijden van de toren volgt de eigenlijke begraafplaats. Deze is overweldigend groot en bestaat uit zestien vlakken met ongeveer 500 graven per vlak, allemaal gerangschikt volgens een geometrisch patroon van waaiervormige rijen, gericht op de Amerikaanse vlaggenstandaard helemaal achterin de begraafplaats.
De ervaring die deze strikte ordening van witte grafstenen oproept is wat surrealistisch, onaards. Wandelend tussen de graven, zie je vanwege de strikte geometrie telkens nieuwe perspectivische verdwijnpunten opduiken. Je raakt duizelig van de herhaling van telkens hetzelfde patroon, alsof je te lang naar een screensaver met grafische print hebt gekeken.
Zo zorgt juist het geometrische, rationele karakter van deze begraafplaats dat je als bezoeker je oriëntatie verliest en de tel kwijtraakt. Deze desoriënterende ervaring past bij het doel van de plek. Het grote gemis van zo veel mensen gaat het ervaringsvermogen te boven, zelfs als ze met geometrische precisie zijn gerangschikt.
Orde achteraf
Al rondwandelend komt de vraag op hoe het toch gelukt is om al tijdens de chaos van de voortgaande oorlog zo’n strak geordende begraafplaats aan te leggen. Gelukkig kan cemetery guide Cecil Buis (70) me meer vertellen over de geschiedenis van de begraafplaats. Het blijkt dat deze pas na de oorlog is aangelegd en een andere, nog veel grotere begraafplaats op dezelfde plek verving. Ooit lagen hier 18.000 (!) soldaten begraven. Buis laat me een powerpoint zien met foto’s van hoe men al deze gevallenen zo goed en snel mogelijk heeft geïdentificeerd en begraven. Het zijn onsmakelijke beelden van hoopjes stoffelijk overschot, modder en zwoegende arbeiders.
Omdat het Amerikaanse leger na de oorlog de mogelijkheid gaf om –indien de nabestaanden dit wensten- de stoffelijke overschotten van gevallenen te repatriëren naar de VS, zijn alle dode soldaten in de jaren na 1945 weer opgegraven. Alleen de gevallenen waarvan de nabestaanden geen repatriëring wensten zijn in Margraten gebleven en opnieuw begraven op de permanente oorlogsbegraafplaats. Het maakt de aanblik van al die graven alleen maar mistroostiger: de mannen hier zijn niet alleen ver van huis gestorven, ze hoefden ook niet meer terug.
Het is eigenlijk gek dat een oorlog, toch niet het toonbeeld van orde netheid, tot dit soort geometrische, goed geconserveerde begraafplaatsen heeft geleid. Orde blijkt er vooral achteraf, wanneer de gebeurtenissen uit het verleden worden geïnterpreteerd en geschikt. Het is het centrale thema van Célines ‘Reis naar het einde van de nacht’ en deze begraafplaats is hier de architectonische weergave ervan.
Gelukkig is het in Margraten op een prachtige, ingetogen manier gedaan, mooi gesitueerd tegen een heuvel langs de rijksweg dwars door het Limburgse heuvelland. Het is een schrale troost voor de nabestaanden van die soldaten die ver van huis zijn gestorven en daarna niet terug hoefden te komen: ze liggen prachtig gesitueerd, op een ereplaats.
Pepijns Post 