Het was op een van de broeiend warme dagen van afgelopen zomer, toen ik langs het recentelijk gerestaureerde Zwolse Opeluchtzwembad (1933) van architect/constructeur Jan Gerko Wiebenga (1886-1974) fietste. Door de bosschages zag ik hoe de wit-blauwe gloed van de bassins weerkaatste tegen het entreegebouw en ik hoorde het geluid van plonzend water en spelende kinderen. Boven het groen prijkte een rij ranke betonnen duikplanken. In het glazen hokje bij de ingang zaten twee dames van middelbare leeftijd achter een balie. Ze vertelden me dat het bad eigenlijk alleen voor leden toegankelijk is. Maar voor een architect ‘helemaal uit het Westen’ maakten ze graag een uitzondering. Zodoende wandelde ik even later als introducee met mijn handdoek onder de arm het terrein op. Zwolse gastvrijheid.
Al wandelend realiseerde ik me hoeveel geluk een simpel en doelmatig ontwerp kan oproepen. De gigantische witgepleisterde kuip met daarin verschillende zwembaden, werd bevolkt door een groep baantjestrekkende, duikende, ravottende of simpelweg rondhangende recreanten. Voor elke activiteit een eigen bad. Op de royale tribune aan de overkant van het bad lagen groepjes tieners terwijl op het grasveld direct bij de ingang kleinere kinderen rondrenden. Dit zwembad, nu 80 jaar oud, is nog altijd de aanleiding voor een zomer vol zwemvertier. Het biedt verfrissing op een warme dag en vormt een plek om elkaar te ontmoeten. Dit zwembad wérkt!
Natuurlijk is hierbij een belangrijke rol weggelegd voor de prachtige, maar simpele vormgeving van het bad. Dit simplisme is geziens de achtergrond van de architect/constructeur niet vreemd. Wiebenga was verbonden aan het functionalistische collectief ‘de 8’ en leverde als constructeur bijdragen aan onder andere Duikers Nirwana flat in Den Haag en Brinkman en vd Vlugts Van Nellefabriek in Rotterdam.
Niet geheel toevalligerwijs speelde de constructie in deze ontwerpen een prominente rol. Behalve dat de vroegmoderne architecten een zekere no-nonsence doelmatigheid nastreefden en de constructie dus in het zicht lieten (denk aan de paddenstoelkolommen in de Van Nellefabriek), experimenteerden de architecten ook met een meer verticale organisatie van hun gebouwen. Zo is de Nirwana flat een stapeling van appartementen en de Van Nellefabriek een stapeling van fabrieksvloeren, waarbij het in beide gevallen een hele uitdaging was om het geheel overeind te houden.
Naast zijn activiteit als constructief adviseur werkte Wiebenga ook als zelfstandig architect, bijvoorbeeld in de jaren dat hij als stadsbouwmeester / directeur openbare werken aan Zwolle verbonden was. In deze tijd ontwierp hij ook het Openluchtbad. Wiebenga maakte voor het driehoekige terrein aan de Ceintuurbaan een perfect symmetrisch zwembadontwerp. Dit was niet zonder reden: mannen en vrouwen werden in de jaren ’30 nog geacht om in afscherming van elkaar te zwemmen.
Dit leidde ertoe dat Wiebenga het gehele ontwerp simpelweg verdubbelde: al bij de ingang worden de bezoekers door het wigvormige entreegebouw van elkaar gescheiden. Achter de entree bevinden zich de kleedhokjes en ruimtes voor staf. Vervolgens betreden bezoekers een langwerpige ligweide, gelegen tussen het entreegebouw en het bad. Vanaf daar is via voetbaden het eigenlijke bad te bereiken. De gigantische betonnen kuip is opgedeeld in twee kleine recreatiebaden en een sportbad van 100 meter lengte. Het geheel wordt aan weerszijden geflankeerd door twee kleine peuterbaden. Ten slotte is achter het sportbad een langwerpige heuvel met daarop een betonnen tribune.
De blikvangers van het openluchtbad zijn de rank geconstrueerde duikplanken aan weerszijden van het sportbad, die als een set rechtopstaande winkelhaken fier over het bad uitsteken. Over de rankheid van de duikplanken is een bijzondere anekdote bekend, die misschien typerend is voor hoe het briljante constructeurs kan vergaan. Toen Wiebenga zijn ontwerp, inclusief constructieve berekeningen aan de Zwolse bouwtoezicht voorlegde, weigerden de betrokken ambtenaren toestemming te verlenen. Alle berekeningen ten spijt: men kon zich niet voorstellen dat zó rank uitgevoerde duikplanken veilig waren. Wiebenga werd geboden extra verstevigingen op te nemen. Het blijkt dat wanneer je als constructeur min of meer de zwaartekracht hebt getrotseerd er een nieuwe kracht opdoemt die misschien nog veel moeilijker te bedwingen is: de weifelende menselijke psyche. Zodoende is de uiteindelijke uitvoering een –nog steeds rank- maar iets minder spectaculair compromis.
Afgelopen zomer, 80 jaar later stonden de duikplanken nog steeds overeind en werden ze met veel plezier gebruikt. Een lange stoet kinderen beklom de treden en stortte zich met allerlei soorten salto’s in het water. Het was een prachtig schouwspel waar ik graag even naar bleef kijken. Ondertussen werd in een andere hoek met overgave gevochten om de heerschappij over een drijvend vlot. En weer ergens anders trokken volwassenen hun baantjes.
Terug bij de uitgang kwam ik nogmaals één van de dames van het entreehokje tegen. Ze vertelde me dat het bad sinds de gemeente de exploitatie stopte wordt gerund door leden. Gedurende het seizoen doen leden 6 tot 12 uur vrijwilligerswerk bij het zwembad. Dit varieert van het houden van toezicht tot het reinigen van het bad. Dit houdt het lidmaatschap betaalbaar en zorgt voor een sterkere binding van de leden onderling. Zo kan het dat ik een dame in nette zomerjurk en met parelkettingen de vloer van de kleedruimtes zag schrobben. En iets verderop zie ik een man met grijze slapen en een hesje om de schouders een rondje om het bad wandelen.
Grappig hoe alle leden van het bad in hun vrijwilligerswerk weer even allemaal gelijk zijn. Ze hebben elkaar gevonden in de waardering voor het mooie, ruime bad en werken samen aan het voortbestaan. En dat het bad een wonderschoon en doelmatig ontwerp is speelt daar zeker in mee. Laten we nogmaals concluderen dat doelmatige, markante architectuur van grote meerwaarde is.
Pepijns Post 
Beste Pepijn, Leuk je stukje over het Openluchtbad van Zwolle.
Even over de rankheid van de (duik)torens. Inderdaad mocht Wiebenga die niet zo slank bouwen als hij het bedacht had. Maar… tijdens de renovatie in het jaar 2012 zijn de torens aan de dameszijde in oorspronkelijke staat herplaatst, dus volgens het ontwerp van Wiebenga. Erg leuk ter plaatste: bepaal met je vuisten de dikte en breedte aan de dameszijde en vergelijk dat met de herenzijde.
Dan een kleine correctie en/of toevoeging… In je inleiding schrijf je dat “er een uitzondering (voor toegang) werd verleend voor die architect uit het westen”. De regels zijn dat Zwollenaren alleen toegang hebben als zij lid zijn (dan tekenen zij ook voor het verplichte vrijwilligerswerk en daarmee wordt de agenda voor de personele gevuld). Maar iedereen die kan aantonen van buiten Zwolle te komen (ID, recent poststuk) mag voor het tarief van een introducee naar binnen.
Groeten, Martin
LikeLike