Nieuw dorp , nieuwe principes

Hoe bouw je een volledig nieuw dorp op een plek die voorheen niet eens bestond? –Voor deze vraag zagen stedenbouwkundigen en planners zich begin 20^ste eeuw gesteld bij de inrichting van de nieuwe IJsselmeerpolders. De nieuwe dorpen dienden plekken te worden waar mensen zich thuis zouden voelen. Maar wanneer voelt de moderne mens zich eigenlijk thuis? Moesten de nieuwe dorpen lijken op de boerendorpen van weleer, met de kerk in het midden en de woningen uitwaaierend daaromheen? Of waren er modernere varianten denkbaar? Het dorp Nagele (1952), ontworpen door het functionalistische collectief ‘De 8 en Opbouw’ is een voorbeeld van het laatste en werd een toonbeeld van functionalistische stads- en dorpsplanning. Anno 2013 is het een Modernistenmekka, je móet er als architect eens zijn geweest. Ik ging op pelgrimage…

 

Zoeken naar Nagele

Het is even rijden door de onmetelijk aanvoelende Noordoostpolder voordat je in de zuidoosthoek, langs de weg van Emmeloord naar Urk het dorp Nagele treft. Vanuit de verte ziet het eruit als een massief bos, dat pas vanaf dichtbij gezien hol blijkt: verscholen in een kraag van bomen is het eigenlijke dorp. Vanaf de doorgaande weg, met links een bedrijfsterrein en een begraafplaats en rechts een strook winkels en horecagelegenheden, krijg je een eerste aanblik: veel groen en veel ruimte tussen de gebouwen. Men kijkt hier niet op een metertje meer of minder.

Ook het eigenlijke dorp, dat zich achter de winkelstrook bevindt, is ruim opgezet. Zo ruim dat het even zoeken is naar de bebouwing.  Het hart van Nagele bestaat uit een gigantisch grasveld met groepjes bomen en enkele grote gebouwen met alle gemeenschappelijke voorzieningen van het dorp: drie kerken, drie scholen, een sporthal en een buurtcentrum. Rondom dit grote rechthoekige grasveld vind je de woningen. Ze zijn gegroepeerd in U-vormige woonhoven met de open zijden naar het grote grasveld en de dichte zijden naar de bosrand. Zodoende bestaat Nagele eigenlijk uit een kronkelende slinger van woningen tussen de buitenste bosrand en het enorme rechthoekige grasveld  met voorzieningen in het midden. Een bijzondere opzet.

Richtingenstrijd

Nagele is dan ook een gebouwd experiment. Het kwam tot stand kwam na een heftige polemiek tussen de ontwerpers van alle voorgaande IJsselmeerdorpen en collectief  ‘de 8 en Opbouw’.  In het blad ‘Forum’ veegden leden van Eesteren, Merkelbach, van der Vlugt en van Tijen de vloer aan met de traditioneel ogende dorpen in de Wieringermeerpolder. ‘In den Wieringermeerdorpen voelt men de poging de bekoring van een oud Hollandsch dorp of stadje te herscheppen, maar tevens voelt men hoe broos die bekoring is en hoe ze geen stationeerende vrachtauto, geen reclamebord, geen radio antenne verdraagt. Het is bijna tragisch hoe sterk en reëel tegenover  die broosheid de negatieve kant van het nagestreefde naar voren komt. Wie voelt niet in deze straatjes het leven met een vóór en een achterkant, het elkaar op tafel kijken, het nagezien worden, wanneer men naar de kerk gaat en al die benepenheden meer?’

De opzichtige link naar eeuwenoude dorpen, waar de betrokken traditionalistische ontwerper Granpré Molière elders veel succes mee oogstte (bijvoorbeeld in de Rotterdamse uitbreidingswijk ‘Tuindorp Vreewijk’), schoot een generatie Moderne architecten duidelijk in het verkeerde keelgat. Het collectief vroeg de Wieringermeerdirectie (die later ook de verantwoordelijkheid kreeg om de inrichting van Noordoostpolder te leiden) om eveneens een plan voor één van de dorpen te verzorgen. Eerst als studie, maar later ook als reële opgave. Het leidde tot het dorp Nagele.

 

Museum Nagele

Hoe dit allemaal totstand kwam is terug te vinden in de voormalige Katholieke kerk van het dorp, dat nu een alleraardigst museum huisvest over de bijzondere ontstaansgeschiedenis van het dorp. In eerste instantie werkte alleen het Amsterdamse collectief ‘de 8’ aan de opgave. Men werkte opzettelijk als collectief, zo werd vermeden dat het individuele perspectief te veel zou overheersen en zou men tot een objectieve standaard komen van de ideale dorpsopbouw. Schets na schets ontwikkelde zich de groene bomenkraag, de opbouw van woonwijkjes met U-vormige plattegrond en het lege grasveld met alle voorzieningen in het midden.

Het cruciale verschil tussen het ontwerp voor Nagele en de voorgaande dorpen is dat hier puur vanuit beoogde psychische en sociale effecten op de individuele bewoner een dorp is samengesteld.  Eerst is de ideale woonomgeving van het individuele huis bepaald, daarna is dit geschakeld in U-vormen tot dorpswijkjes, waarna alle dorpswijken weer zijn verenigd rond een centraal grasveld met alle gemeenschappelijke voorzieningen. Ten slotte is voor de beschutting tegen de winderige openheid van de polder een kring van bosschages toegevoegd. Het ontwerp is daarmee een schakeling van optimale huiseigenschappen: geplaatst aan een beschutte plek langs de bosrand, aaneengeschakeld tot groepen met behapbare grootte, dichtbij de voorzieningen op het centrale grasveld.

  

Waren voorgaande dorpen dit dan niet? -Niet per se, omdat alle voorgaande dorpen in de IJsselmeerpolders zijn ontworpen naar het beeld van een historisch dorp, waarbinnen de woningen zijn gevoegd. Deze dorpen kunnen óók psychische en sociale effecten op de individuele bewoner hebben, maar dat is een bijeffect. Het beeld stond centraal.

Logischerwijs heeft Nagele dus geen duidelijk dorpsprofiel in het landschap. Het ligt onherkenbaar verstopt in het landschap, omringd door een massieve partij bomen. Ook bij binnenrijden is niet echt duidelijk dat je een dorp betreedt. Meer nog dan het beeld geloofden de architecten dat mensen zich thuis zouden voelen bij een prettige fysieke, sociale situatie. Dát is wezen de kern van naoorlogse functionalistische architectuur.

 

Wonen in Nagele

Maar werkt het ook? Daar kan de gastvrouw van het museum duidelijkheid over geven. Ze blijkt zelf het verhaal van het dorp Nagele met zich mee te dragen.  Als dochter van een landarbeider was ze één van de eerste bewoners van het dorp. Tot het overlijden van haar man, enkele jaren geleden, is ze er altijd blijven wonen. Maar ook na het verhuizen is ze door haar vrijwilligerswerk bij het museum nog met Nagele verbonden.

Ze vertelt bondig hoe Nagele zich vanaf het begin ontwikkelde. De eerste bewoners van de Noordoostpolder waren bijna zonder uitzondering gezinnen met kinderen. De mannen werkten op het land, de vrouwen voedden de kinderen op. Ooit waren de drie scholen van het dorp -alle drie naar ontwerp van Aldo van Eyck- vol met kinderen. De winkelstrip was een bruisend centrum van winkels en restaurants. Alle kerken werden drukbezocht. Er was een druk en bijzonder dorpsleven: iedereen was er nieuw en nam zijn eigen achtergronden en folklore mee. Er werd van alles georganiseerd, je kende al je buren. De eerste decennia was Nagele een doorslaand succes.

Maar de kinderen werden groot en verlieten het dorp. De oorspronkelijk agrarische bestemming van de Noordoostpolder bleef bestaan, maar het land bood steeds minder mensen werk. De bevolking verouderde en ontkerkte: scholen, kerken, winkels en restaurants verloren hun functie. Nieuwe bewoners betrokken de huizen. Nu meer vanwege de goedkoopte van de woningen en de relatieve nabijheid van de snelweg naar de Randstad. Toen ze ten slotte zelf vertrok naar Emmeloord om dichterbij haar kinderen te wonen, was dit met pijn in het hart. Maar gelukkig is er nog het museum, waardoor ze er nog eens terug kan komen.

 

Leeft het voort?

Na het bezoek aan het museum wandelen we over de gigantische grasvlakte in het midden van het dorp. Veel woningen en voorzieningsgebouwen staan er niet meer zo goed bij. Een van de drie scholen van Aldo van Eyck (met –heel typisch- geen enkele rechte gang) staat leeg en we kijken met de neus tegen het raam naar binnen. Wat zou je veel met een gebouw als dit kunnen doen. Ook de huizen rond het grasveld zouden na een opknapbeurt nog jaren mee kunnen. Maar de opknapbeurt laat op zich wachten en veel huizen staan leeg. –Het lijkt alsof het niet aan de hardware van dit experimentele dorp ligt dat de klad erin is gekomen. Er is een ruime voorraad huizen, voorzieningen en een overvloed aan ruimte en groen. Je zou er zo willen wonen, zij het niet dat het midden in een onmetelijke polder ligt die bijna volledig in gebruik is als landbouwgebied.

Gelukkig is er veel van Nagele in andere dorpen en steden van Nederland te vinden. Met het experimentele ontwerp droeg het collectief bij aan de opkomst van de laat twintigste eeuwse gezoneerde uitbreidingswijken van steden. Woningen in kleine groepen, gescheiden door groenstroken, geschakeld rond een wijkcentrum met alle primaire voorzieningen: wie dit anno 2013 herkent als zijn thuis, woont óók in een soort Nagele.