“United colors of NL –de zin en onzin van multiculturele architectuur” –In de politiek is het begrip “multicultureel” de laatste jaren zo goed als taboe. Roeien de sprekers van de discussieavond in het Utrechtse architectuurcentrum Aorta met dit thema tegen de stroom in of lopen ze vijf jaar achter? –Geen van beide, bleek gedurende de avond. De term “Multiculturele architectuur” blijkt ruim interpreteerbaar. Het interessantste van de discussieavond was daarom hoe verschillend ontwerpers met maatschappelijke thema’s omgaan.
De discussieavond ter opening van de gelijknamige tentoonstelling in Aorta bestond uit een serie korte presentaties van zes architecten die op hun eigen manier “multiculturele architectuur” hebben gemaakt. De sprekers waren Heike Löhmann van Löhmann’s architecture, Marc Jan Boersman van Geurst & Schulze, Ergün Erkoçu van Menar Dutch, Marlies Rohmer van architectenbureau Marlies Rohmer, Stefan Bendiks van Artgineering en Rosanne van Yperen, architect. Na de presentatie werd de discussie geleid door Luc Verweij, directeur van de Academie voor Bouwkunst te Amsterdam. Ondanks de hitte in het volle zaaltje en het ontbreken van een microfoon waren de presentaties interessant en ontstond een levendige discussie.
Heike Löhmann vertelde over haar ontwerp voor een multicultureel rouwcentrum in Amsterdam Oost. Het voorbereidende onderzoek naar de verschillende rouwplechtigheden van culturen bracht opvallend veel gelijkenissen aan het licht. Niet het verschil in gebruik zou het uitgangspunt moeten vormen voor het ontwerp, maar in hoeverre mensen van verschillende culturen elkaars aanwezigheid zouden tolereren. Zou er verwijdering of juist toenadering ontstaan? –Op deze vraag kan Löhmann als ontwerper geen antwoord geven. Zij is beperkt tot het zoeken naar een universele vormentaal waar alle mensen van culturen zich in kunnen vinden. Hiervoor heeft ze zich laten inspireren door de rijkdom van structuren en vormen van over de hele wereld.
Wie zich ook heeft laten inspireren door de vormentaal van elders, was spreker Marc Jan Boersma. Het ontwerp dat zijn bureau maakte voor de nieuwe wijk “Le Medi” in Rotterdam is geënt op de stedenbouwkundige structuur die te vinden is in Arabische streken. Ook de gevels van huizen en accenten in de wijk doen Arabisch aan. Hierdoor zouden bewoners zich sneller identificeren met en verantwoordelijkheid voelen voor hun wijk. De presentatie riep een felle reactie op van het publiek. Kan een Nederlandse architect bepalen waarmee allochtone bevolkingsgroepen zich identificeren?
In dit opzicht was de bijdrage van Ergün Erkoçu interessant. Zijn bureau is –zoals hij het zelf verwoordde- een “allochtoon” architectenbureau, dus met wortels in andere culturen dan de Nederlandse. Het door het bureau gemaakte ontwerp voor een poldermoskee sloot aan op het specifieke gebruik door de moskeegangers. Volgens Erkoçu beheren autochtone ontwerpers de architectonische middelen nog niet om gebouwen te maken voor allochtone bevolkingsgroepen.
Haaks op deze visie stond die van Marlies Rohmer. Na intensief overleg met de opdrachtgever werd haar ontwerp voor een Islamitische gebedsruimte niet anders dan het ontwerp van een gewoon wijkzaaltje. De uitdaging van Rohmer was naar eigen zeggen het vinden van een nieuwe “iconografische kracht” om het gebouw iets eigens te geven. Een combinatie van de vormentaal van Amsterdamse School architectuur en Arabische motieven is het resultaat.
Een totaal andere benadering van het thema was die van Rosanne van Yperen. Haar afstudeerproject droeg de titel “De kosmopolitische straat”, dit is volgens van Yperen een broedplaats van verschillende mensen, met verschillende activiteiten, in een dichte bebouwing, en met de mogelijkheid tot ontmoetingen. Interessant is dat van Yperen haar kosmopolitische straat slechts met fysieke kenmerken vormt en geen beroep doet op letterlijke verwijzingen naar de bouwstijl van andere culturen. De gebruikers zorgen zelf voor de multiculturele identiteit.
In lijn hiermee kan het betoog van Stefan Bendiks worden beschouwd. In een studie naar de verguisde Utrechtse multiculturele wijk Kanaleneiland ontdekte Bendiks de rijkdom aan culturen in de wijk en de hoge bewonerstevredenheid. Volgens Bendiks heeft de ware multiculturele wijk zichzelf gevormd. Als je ontwerpt aan een multicultureel project kan je het beste uitgaan van het bestaande dan iets nieuws te bouwen.
De discussie die volgde op de presentaties ging in de eerste plaats over het begrip “multiculturele architectuur”. Verschillende sprekers verklaarden niet in de term te geloven. Als multiculturele architectuur bestaat, is er ook zoiets als niet-multiculturele architectuur. Een Nederlandse “Leitkultur” zonder exotische invloeden heeft nooit bestaan en dus lijkt er met de projecten van de sprekers niets nieuws onder de zon.
Vervolgens spitste de discussie zich toe op de vraag of het maken van multiculturele architectuur een puur esthetische kwestie is, of voortkomt uit idealisme. Lohman en Boersma verklaarden zich op het esthetische te focussen, terwijl vooral Erkoçcu betoogde dat het volgens hem om meer gaat dan esthetica.
Zoals gezegd: de term “Multiculturele architectuur” blijkt ruim interpreteerbaar. Voor de een is multiculturele architectuur het maken van een kopie van het uiterlijk van Arabische bouwwerken, terwijl de ander elke directe verwijzing naar andere culturen vermijdt. Voor de een is de plattegrond van een gebedruimte niet anders dan een gewoon wijkzaaltje, terwijl de ander de specifieke eigenschappen van een ruimte allesbepalend acht voor een multicultureel klimaat. Tijdens het debat kwam zodoende voornamelijk aan het licht hoe verschillend ontwerpers maatschappelijke thema’s benaderen en met een ruime definitie is het niet vreemd om opnieuw het woord “multicultureel” in de mond te nemen.
Pepijns Post 