Wat architectuur onderscheidt van andere (toegepaste) kunsten, is dat er geen mogelijkheid is om te oefenen. Een gebouw wordt namelijk maar één keer gebouwd en je moet als architect veel overtuiging, durf en ook naïviteit hebben om je aan experimenten te wagen. Architect Piet Blom (1934-1999) had alle drie en werd bekend en berucht om zijn woonwijk ‘Kasbah’ (1973) aan de rand van de Overijsselse stad Hengelo. Over de lotgevallen van een experiment….
Het is even zoeken: Hengelo ligt helemaal in het oosten van Nederland en de Kasbah ligt wat verscholen aan de stadsrand. Daarbij ziet de Kasbah er van veraf wat gewoontjes uit, met gevels die je in elke jaren ’70-wijk zou kunnen aantreffen. Het project wordt dan ook pas bijzonder als je dichterbij komt, dan blijkt namelijk dat de volledige woonwijk is opgetild en ‘zweeft’ boven een gemeenschappelijke -overdekte- begane grond. Blom noemde dit het ‘wonen als stedelijk dak’. Niet eerder vertoond en dus met recht een experiment. Maar: werkt het?
Wandelend onder dit ‘stedelijk dak’ wordt meteen duidelijk wat de voor- en nadelen van de opzet zijn. De wijk heeft een hoge dichtheid en woningen zijn direct tegen elkaar geplakt. Vanaf de begane grond zie je daarom een jungle van trappen, kolommen, bruggetjes, balkons en balustrades boven je hangen. Deze grote hoeveelheid aan vormen boven je hoofd komt wat drukkend over. Het voelt alsof de grond plaatselijk is uitgegraven en je door een donkere ‘onderwereld’ van kelders, funderingen, garageboxen loopt. De hoeveelheid gesloten gevels op de begane grond draagt hieraan bij. Gelukkig zijn er tussendoor ook wat openingen in het dak, met plaatselijk wat bloemenperken en speeltoestellen. Even adem happen….
Het gevoel van onherbergzaamheid wordt versterkt door de activiteit die onder het ‘stedelijk dak’ plaatsvindt. Het complex oogt uitgestorven. Er ligt veel zwerfafval en in de verte zie groepjes jongeren met bontkragen, petjes en scooters. Een half kalende man in vaal trainingspak opent een garagedeur. Als ik bij het passeren een blik naar binnen werp, verwacht ik een silence of the lambs -achtige scene te treffen.
Het is natuurlijk nooit de bedoeling van de architect geweest om zo’n onherbergzame onderwereld te ontwerpen. Integendeel: aan de ‘Kasbah’ ligt een zeer positief en optimistisch beeld ten grondslag van hoe bewoners juist de ruimte onder hun huizen tot een prettig verblijfsgebied zouden maken. Blom ontwierp een standaard woningtype met dubbelhoge woonkamer en een geleidelijke overgang naar de keuken beneden en slaapkamers boven. Dit standaardtype schakelde hij aan elkaar tot eeen woonwijkje en om de bewoners ‘vrije ruimte’ te geven op de begane grond, tilde hij het geheel op. Zo ontstond het dak van woningen met eronder openbare ruimte die door iedereen vrij kon worden gebruikt. Opzettelijk tekende Blom deze begane grond niet in. Hij schreef slechts wat woorden: ‘studio’ ‘verliefden’ ‘paardenbloemen’ ‘vieze lucht’ ‘schuilplaatsen’ enzovoorts. Hij vertrouwde erop dat mensen erdoor werden uitgedaagd om zelf met iets leuks op de proppen te komen.
Alle goede bedoelingen ten spijt: het is de ‘Kasbah’ niet zo goed vergaan. Het grootste probleem werd juist de ongedefinieerde openbare ruimte onder de woningen, deze nodigde niet uit tot het spontane gedrag dat Blom voor ogen had. De oorspronkelijke winkeltjes op de begane grond liepen slecht en sloten spoedig weer. Ook andere activiteiten, zoals het onderhouden van een gezamenlijke groentetuin, waren slechts van korte duur. En omdat er veel ‘dode’ hoeken zijn in de ruimte onder het gebouw, werd deze als onveilig ervaren. Al snel verloor het project haar aanvankelijke glans en werd het juist een toonbeeld van hoe het niet moest.
Verder wandelend door de Kasbah kom ik uit bij een studentenhuis. Van een jongen die net zijn voordeursleutel omdraait, mag ik even binnenkijken. Ik volg hem de trap op de dubbelhoge woonkamer in. Het interieur is verrassend ongeschonden, vast omdat het huis al vanaf de jaren ’80 door studenten wordt bewoond en sindsdien nauwelijks is veranderd. Aan de nok van de dubbelhoge woonkamer hangt een schommel, op het balkon staat enkele verkoolde barbecues en aan de muren zie ik een dartbord en een bikiniposter van de H&M. Het is dit soort studentikoze vrijzinnigheid dat eigenlijk wel past bij de doelgroep die Blom voor het project voor ogen had. Een Kasbah vol studenten? –Niet eens een slecht idee.
-Waarschijnlijk is de belangrijkste oorzaak van de problemen van de Kasbah en andere woonblokken uit de jaren ’70 dat ontwerpers te veel geloof hadden in de creativiteit en ondernemingsgezindheid van latere bewoners. Mensen blijken niet bij voorbaat geneigd om openbare ruimte in te richten naar eigen wil en dus trokken ze zich terug op hun privébalkons die (expres?) niet privé genoeg waren. Wat restte waren groepen hangjeugd en eigenaren van garageboxen die je in enge films verwacht.
Toch is de Kasbah méér dan de moeite van het experiment waard. Later zijn soortgelijke wooncomplexen gebouwd, maar dan met de begane grond volgestopt met supermarkten en andere commerciële ruimtes, hier was juist het verticale gelaagdheid een groot succes. Een ander voorbeeld is het Kopenhaagse woonblok van het Deense BIG, waarbij woningen als een deken over een parkeergarage zijn gedrapeerd, een prachtig project. Als dit soort navolging een indicatie vormt van het succes van een experiment, is de Kasbah toch geslaagd.
En zelf voor de Kasbah gloort inmiddels hoop. Een groep enthousiaste bewoners en vrijwilligers heeft het plan opgevat om een heus ‘Piet Blom museum’ te openen in één van de gemeenschappelijke ruimtes van het complex. Op website www.pietblommuseum.nl zijn de voorbereidingen te volgen. Zo lijkt zelfs experimentele (en daarmee verguisde) woningbouw bijna veertig jaar na realisatie alsnog te worden omarmd…
Een prachtige introductiefilm over de Kasbah, is te vinden op Youtube:
Pepijns Post 