Soms is de toestand van de bouwpraktijk nog het beste te typeren aan de hand van het werk van een buitenstaander. Daarmee zie je opeens haarscherp waar de bouw niet toe in staat is. De 50 bolwoningen (1984) in de Bossche wijk ‘Maaspoort’, ontworpen door kunstenaar Dries Kreijkamp (1937) zijn hier een voorbeeld van. Het begin jaren ’80 geopperde idee om een woning te ontwerpen in een polyester bol, leidde naast het aanvankelijke enthousiasme óók tot een stortvloed aan problemen in uitvoering en beheer. Het typeert de status quo in de bouwpraktijk van de laatste 100 jaar: terwijl de vorm en het materiaalgebruik van auto’s, computers en huishoudelijke apparatuur geleidelijk evolueerde, zijn deze van huizen en andere gebouwen eigenlijk nauwelijks veranderd. Maar waarom?
Bollenveld, Maaspoort
Het is even zoeken naar de Bossche Bollen in de eighties uitbreidingswijk Maaspoort te Den Bosch. De wijk heeft een moeilijk doordringbare bloemkoolstructuur, met als invulling telkens weer hetzelfde ogende huizen met bakstenen gevels en donkergrijze pannen op het dak. Véél van hetzelfde. Maar langs een waterpartij aan de hoofdroute door de wijk, duikt opeens een serie witte bollen op, als een groep uitvergrote paddenstoelen in het bos. Het oppervlak van de bollen is op enkele ronde raamopeningen na helemaal gesloten. In de grijze cilinders is een toegangsdeur met naambordje en deurbel. Het zijn eigenlijk de enige verwijzingen waaruit je kan opmaken dat dit woningen zijn.
In de tuin van één van de bollen is een vrouw van eind 50 haar bloemen aan het verzorgen. Ze bewoont haar bol alleen. Toen ze zich enige tijd geleden inschreef voor een huurwoning in Den Bosch, kon ze hier eigenlijk direct terecht. Nu woont ze er met veel plezier, al is het wel behelpen vanwege de beperkte ruimte. Bovendien passen niet alle meubelen tegen de gekromde wanden. Maar met enige creativiteit heeft ze er toch haar draai kunnen vinden en vanaf dat moment spreekt de woning tot de verbeelding. Als ze bijvoorbeeld in de slaapkamer ligt, lijkt het net alsof ze in een scheepskajuit is. Ook haar kleindochter van 6 komt graag op bezoek, de krommingen, gekke hoeken en verhogingen zijn een ideale speelplek.
Enthousiast geworden laat ze even later haar woning ook zien. Achter de voordeur gaat een klein halletje met een betonnen wenteltrap schuil. Deze leidt naar de slaapkamer, in de benedenverdieping van de bol. Het bed neemt bijna de hele slaapkamer in beslag en ligt op een inbouwkast. Door een enkel rond raam stroomt het daglicht binnen. De vergelijking met een scheepskajuit is duidelijk.
De trap leidt verder omhoog via een kleine badkamer met toilet, douche en wasbak en ten slotte de woonkamer met keukenblok. Het is duidelijk een hele puzzel geweest is om alle meubelen te passen. Er staat maar één fauteuil en er is een kleine tafel met drie stoelen. Tv kijkt ze beneden, op bed. Bijzonder is de koepel die zich over de gehele woonruimte uitstrekt en helemaal is vrijgelaten. Door vier grote ronde ramen stroomt ook hier het daglicht en de warmte binnen. Soms wordt de warmte haar een beetje te veel. Op een zonnige dag kan het zó warm worden in de bol, dat ze liever in de tuin zit dan binnen.
Kreijkamp
Bij het rondlopen door deze bijzondere woning dringt zich de vraag op wat nou het voordeel is van zo’n bolvorm in plaats van een rechthoekig volume. Het antwoord is te krijgen in het nabijgelegen dorpje Vlijmen, waar geestelijk vader Dries Kreijkamp woont, óók in een bolwoning. In zijn atelier licht Kreijkamp de achtergrond toe. Kreijkamp is van oorsprong beeldhouwer en ontwikkelde al tijdens zijn studie in de jaren ’50 en ’60 een fascinatie voor de bolvorm. Dit elementaire geometrische lichaam is voor Kreijkamp de enige vorm die plaats kan bieden aan menselijke activiteit. Mensen maken zelf ronde bewegingen, waarop een bolvormige woning veel beter aansluit. Bovendien herinnert de bol aan de geborgenheid van de baarmoeder en zorgt dus voor een intiem, veilig gevoel.
Belangrijk is dat de bol, zeker indien uitgevoerd in ‘lichte’ materialen als polyester en staal, een aantal praktische voordelen heeft. De bol herbergt het maximale volume in het minimale buitenoppervlak. Stookkosten zijn dus laag en er is een minimum aan materiaal nodig om een bol te bouwen. Vanwege het lichte karakter van de bol is er geen fundering nodig en daarbij is de bol gemakkelijk te demonteren en elders weer op te bouwen. Na zo’n betoog vraag je je af waarom er eigenlijk niet meer bollen zijn gebouwd.
Ideaal versus realiteit
Hoewel Kreijkamp nadrukkelijk geen architectonische achtergrond heeft, staat hij wel degelijk in een architectonische traditie. Want al heeft architectuur de laatste eeuw dezelfde hoekige woningen van steen, beton, hout en glas voortgebracht, er is wel degelijk door architecten nagedacht over woonstructuren met nieuwe vormen, structuren en materialen. Het meest in het oog springende collectief is het Britse Archigram, dat in de jaren ’60 in een reeks hypothetische projecten publiceerde. Een hiervan, ‘Plug-in city’ is een gigantische driedimensionale structuur waar naar behoefte capsules kunnen worden aangekoppeld. Deze capsules zijn licht van gewicht, gemakkelijk te verplaatsen en ondanks hun woonfunctie lijken ze niet per sé op een woning. Het zouden zomaar Kreijkamps bolwoningen kunnen zijn.
Helaas heeft de radicaliteit van Archigrams beelden nooit tot concrete projecten geleid. De voornaamste reden is niet zozeer dat de bouwpraktijk er nog niet klaar voor was (en is), maar dat een project als ‘Plug-in city’ in de eerste plaats een totaal andere maatschappij beoogt. De vrijheid van het –letterlijk- ongefundeerd wonen, vrolijk je huis kunnen verplaatsen als je daar zin in hebt en vorm en materiaal kiezen die je wilt bestáát niet in deze maatschappij. Aldus was het werk van Archigram als architectuur vermomde maatschappijkritiek en in die hoedanigheid erg doelmatig.
En ook hier blijken parallellen met Kreijkamps bolwoningen. Als Kreijkamp na de introductie in zijn atelier zijn eigen bolwoning laat zien, blijkt deze totaal anders dan de bolwoningen in Maaspoort. Wat blijkt: Kreijkamps eigen bolwoning is het prototype zoals de 50 bollen dankzij een fikse rijkssubsidie eigenlijk gebouwd zouden worden. Maar door bemoeienis van de betrokken woningcorporatie en vanwege de plaatselijke wet- en regelgeving diende Kreijkamp aanpassing op aanpassing uit te voeren en ging veel van de aanvankelijke glans verloren. Zo werden de bollen voor de brandveiligheid uitgevoerd in vezel versterkt cementbeton in plaats van polyester. De vloeren werden van beton in plaats van hout. Aan de bol werd een cilindervormig basement toegevoegd met entreehal in plaats van dat mensen direct in de bol zouden binnenkomen.
Het resultaat van deze ruimtevretende aanpassingen is dat de bolwoningen in Den Bosch veel minder geslaagd zijn dan het prototype in Vlijmen. Ze zijn als een nèt te krap jasje: het past, maar het zit niet lekker om de schouders. Kreijkamp heeft logischerwijs de nodige kritiek op de wijze waarop er met zijn ontwerp is omgesprongen. Maar in de kern wil hij met zijn lichte, flexibele woning met afwijkende vorm simpelweg iets realiseren waar de maatschappij kennelijk (nog) niet klaar voor is.
Hoop
Maar er is hoop. Inmiddels heeft Kreijkamp zijn zinnen gezet op het Rotterdamse ‘Stadhavens’ project, waarmee gemeente Rotterdam in de komende 20-40 jaar de in onbruik geraakte havens probeert te herstemmen. Rotterdam heeft nadrukkelijk aangegeven te denken aan drijvende woningen in de havenbekkens, te beginnen bij de Rijnhaven. Een kleine aanpassing aan het prototype zou de bolwoning ook geschikt kunnen maken als drijvende woning. Zal het Rotterdamse ‘Stadhaven’ project de maatschappelijke randvoorwaarden bieden waardoor deze capsulaire bolwoning gerealiseerd kan worden? Wordt Rotterdam met ‘Stadshavens’ de eerste real life ‘Plug-in city’? -De uitdaging staat.
Pepijns Post 
Op het water verplaatsbare Bolwoningen, dat zal toch helemaal fantastisch zijn dat je met je eigen huis op reis kan 🙂
Goed geschreven verslag en leuk om wat meer info te krijgen van het originele ontwerp. Al is het een nét te krap jasje, toch woon ik hier fantastisch. Eerlijkheidshalve zal ik nog liever in het originele concept wonen, het liefst vlak aan de kust op een rustig plekje in de duinen.
LikeLike
Ik volg de woonverslagen van de bolbewoonster met grote interesse vanuit mijn doorsnee huisje. Afwijkend wonen vind ik fascinerend. Ooit fotografeerde ik de bolwoningen maar vond het mogelijk een zichtlijn te ontdekken of een structuur, zo gewend aan rechte vlakken. En zo is het ook met onze regelgeving omtrent bouwen: hokjes en kaders, lekker vertrouwd en onbuigzaam. Een nieuwe experimentele woonvorm (letterlijk) lijkt me geweldig, ik hoop dat Ruimtelijk geordend Nederland het omarmt.
Mooie zin trouwens: moeilijk doordringbare bloemkoolstructuur……..introverte woonwijken die bloemkoolwijken.
LikeLike
zo’n bol zou ik echt wel zien zitten, zeker weten,
maar mss minder om met twee in te wonen.
nu, jammer van al die toegevingen dat hij moest doen,
ik kan me best voorstellen dat het oorspronkelijke idee meer voordelen had.
groetjes vanuit het zuiden 🙂
LikeLike
Waauw wat een gaaf verhaal. Ik woon zelf 3 jaar inmiddels in zo’n bol, en sinds anderhalf jaar met mijn man… en ik ben nog steeds STAPELGEK op onze bol. We zijn pas bij de architect gaan kijken en je schrijft het briljant… ik kon wel huilen toen ik zijn bol zag… enorm veel meer ruimte (in de woonkamer meer practische ruimte en heeeel veel meer ruimte in de slaapkamer) en ook veel meer licht. Wij hebben hier 4 ramen in de woonkamer, hij heeft er 2 meer en hij heeft ook een super mooi dakraam dat wij niet hebben. Ook in zijn slaapkamer, die bij hem eigenlijk gewoon bestaat uit 2 echte slaapkamers (wij hebben een hele krappe hoogslaper met 1 raam) is zo ongelofelijk meer licht en ruimte. De concessies die de woningbouw gedaan heeft zijn echt bedroevend… maar ja, ik WOON er nu wel 😉 en dat wil zeggen dat een van mijn dromen zo toch vervuld kon worden. Ik duim nog steeds voor meer bollen in Nederland en een bol op water… dat zou echt helemAAl briljant zijn ! Bedankt voor je mooie verhaal met foto’s ! Heb ervan genoten.
LikeLike
Pepijn,
Antwoord op jouw Maar waarom? aan het begin van deze blog.
Auto’s, computers, boten etc evolueren omdat die tegen een stevige concurrentie op de markt moeten vechten om hoofd boven water te houden. En bouwwereld, ja, die verkoopt afgelopen decennia alles wat gemaakt wordt. Goed of slecht, het maakt niets uit, zo houden is de gedachte. En waarom zou je dan investeren n nieuwe technologische ontwikkeling. Die ontwikkelingen in materialen en technieken zijn er wel aanwezig allen willen we die niet toepassen, te duur…
Verder ben ik, met alle respect voor de kunstenaar, van mening dat niet allen vorm of obsessie van iemand door een bol of kubus innovatie is. dit is meer een “geintje” een gimmick die toevallig gelukt is omdat er moment toen dat toegelaten heeft.
Innovatie zit vooral in slimmigheid van het design, productie proces, flexibiliteit, toekomstige aanpasbaarheid van de ruimte en toegepaste materialen. Maar het vak van architect is tot mijn spijt in onze wereldje in grote mate gemarginaliseerd en daardoor is het zo belangrijke wetenschappelijke onderzoek grotendeels eruit gehaald.
En wij weten het allemaal, in auto-industrie is design en investeren factor dat bepaalt of nieuwe wagen wel of niet een succes wordt. Daar kunnen we wat van leren.
Arnon Grunberg in zijn Volkskrant voetnoot van vanochtend heeft het leuk uitgelegd over democratie en experts en leken… heeft toch als je tussen de regels door leest hiermee te maken.
http://krant.volkskrant.nl/ipaper-online/print/article/8002/37747/NL/2068332
groeten
Igor
LikeLike
Reactie via linkedin:
Hebben we dan over vijftig jaar net als met de huidige polyester boten een potentiële milieuramp van verlaten bolwoningen waarvan de sloopkosten onbetaalbaar zijn omdat het chemisch afval is?
Begrijp me niet verkeerd, ik ben helemaal voor een leefbare en bijzondere woonomgeving, maar polyester lijkt me een beroerde keuze als materiaal. Giet deze bollen bijvoorbeeld uit hennepkalk. Lichter dan beton, volledig recyclebaar, super isolerend, vochtregulerend, en praktisch voor bewoners als het gaat om verbouwen of ophangen/monteren van planken en schilderijen.
Wonen in een bol is natuurlijk apart, maar niet echt praktisch zoals het artikel ook beschrijft. Dat een wand rond is lijkt me fantastisch maar dat de wand naar binnen loopt in de bovenste helft van de bol is vooral onpraktisch: veel onbruikbare ruimte. Ronde (cilindrische) woningen worden al millennia door mensen gebouwd in gebieden waar middelen schaars zijn. Blijkbaar is dat een goede mix van behaaglijk, ruimte, bruikbaarheid en middelen?
-Eric Schlangen
LikeLike
Reactie via Linkedin:
Met de huidige technieken kunnen we bolwoningen maken die wel geschikt zijn voor een bewoning van meer dan 2 personen. Is er geen architect die een opdrachtgever zo gek krijgt om een dergelijk project te starten? Met de huidige technieken op het gebied van isolatie en gebouwgebonden installaties moet het mogelijk zijn een redelijk betaalbaar en uitermate voor bewoning geschikte bolwoning te maken.
-Bart Moor
LikeLike
Reactie via Linkedin:
Een tijdje geleden was er een uitermate interessante aflevering van Tegenlicht over revolutionair nieuwe techniek. Kijk eens bij Enrico Dini, die een portaalkraan had omgebouwd tot een reusachtige 3D-printer. Hij print er zandstenen sculpturen mee, o.a. om beschadigde koraalriffen te herstellen, maar ook om eenvoudige huizen te printen met fantastische vormen. Uitermate boeiend!
-Hans Smaal
LikeLike
Reactie via Linkedin:
Simpel. We hebben nu eenmaal een grote voorraad van die rechthoekige bouwsels en zelfs als je die allemaal wilt vervangen door bijvoorbeeld bollen, ben je wel een tijdje bezig. Overigens moet is het wel een goede vraag of je door moet gaan met het bouwen van stenen dozen en andere vormen/materialen niet veel duurzamer zijn.
-Jos Oude Elferink
LikeLike
Reactie via Linkedin:
Omdat je in stenen huizen kunt ademen en in plastic bollen niet.
Natte boel in zo’n ding.
Niets duurzamer dan steen.
Rond, rechthoekig, allebei, alles kan.
En hout, hout is ook goed, daarin kan je nog beter ademen.
Wel een mooie vorm zo’n bol.
-DerkJan Huisman
LikeLike
Reactie via Linkedin:
Interessant artikel.
Het begint met de volgende vraag: “Het typeert de status quo in de bouwpraktijk van de laatste 100 jaar: terwijl de vorm en het materiaalgebruik van auto’s, computers en huishoudelijke apparatuur geleidelijk evolueerde, zijn deze van huizen en andere gebouwen eigenlijk nauwelijks veranderd. Maar waarom?”
Het is wat vreemd om te doen alsof er voor die tijd geen huizen werden gebouwd. Mensen wonen al eeuwen in hutjes, huisjes, kastelen, huizen en na al die eeuwen blijkt dit (in ons klimaat) de ideale vorm te zijn. Soort evolutie dus. Ook als je het de gebruikers vraagt, willen ze deze vorm. Kijk naar alle zelfbouwprojecten, er zit weinig tussen dat spectaculair afwijkend is (vgl. met de bollen).
Overigens is de vorm van de auto ook niet fundamenteel veranderd in de afgelopen eeuw (en al zeker de afgelopen halve eeuw niet).
In je vraag zit echter ook de conclusie dat de markt conservatief is, omdat ze de basisvorm van het product niet aanpast. Dat geloof ik niet.
-Jan Willem Wesselink
LikeLike
Reactie via Linkedin:
Volgens mij hebben deze bolwoningen hetzelfde nadeel als de kubuswoningen van Blom, namelijk dat het meeste huismeubilair niet is ontworpen op deze woningvorm. Kortom, het meubilair sluit niet aan of je moet het op maat laten maken en kost meestal meer dan een standaardproduct aanschaffen.
-Guido de Bruijn
LikeLike
Reactie via Linkedin:
Ben het absoluut eens met de lijn van het betoog: de Nederlandse bouwwereld is conservatief. Polyester bollen lijken me overigens niet meteen het optimum qua duurzaamheid. Hoe lang duurt het voordat het polyester onder invloed van zonlicht uit elkaar valt? En daarna kan het alleen nog maar naar de vuilverbranding. Veel duurzamer is het gebruik van materialen zoals leem en stro, vooral als deze lokaal gewonnen worden. Een goed ontworpen huis van deze materialen gaat makkelijk 100 jaar mee en heeft absoluut een veel lagere milieu-impact dan een huis van cement, beton en baksteen. Zie bijvoorbeeld http://www.strobouw.nl of http://naturalhomes.org/cobhouses.htm
En… je kunt het iedere vorm geven die je maar wilt. Mits je het ontwerp goedgekeurd krijgt natuurlijk, want bouwinspecteurs kunnen ook conservatief zijn. Kom op architecten!
-Geertje Korf
LikeLike
Reactie via Linkedin:
met de huidige kennis en technieken kunnen we praktisch alles realiseren, maar is er ook vraag naar? Niet per definitie een bol, maar andere vormen als rechthoekig schrikt sommigen af. Of andere plannen zoals waterwoningen (waar ik een groot voorstander van ben). Veel zaken vallen terug op de bouwwetgeving en het aantal opgelegde regels aan woningen en tevens de vraag van de opdrachtgever. De techniek is niet de oorzaak, wel het beeld van de opdrachtgevers en de mogelijkheid om “out of the box” te denken of willen denken.
-Joost Baijens
LikeLike
Tja, ik herinner me een discussie in de Volkskrant uit die tijd. Over de energiezuinigheid van de bolvorm. Iemand merkte op dat er een nog zuiniger woningvorm bestaat. De traditionele rijtjeswoning met gemeenschappelijke binnenmuren. Daarmee zijn dit soort extreme totaal van de werkelijkheid losgezongen utopieën wel even met de beide benen op de grond gezet.
LikeLike