Het Rietveld Schröderhuis in Utrecht-Oost prijkt op de Werelderfgoedlijst van UNESCO, met de Waddenzee en de Amsterdamse grachten. Het architectonische meesterwerk, geënt op de idealen van De Stijl, kent zowel binnen als buiten het oeuvre van Gerrit Rietveld zijn gelijke niet. Architect Pepijn Bakker ging er op bezoek. Het Rietveld Schröderhuis (1924), dat architect-meubelmaker Gerrit Rietveld (1888 -1964) in nauwe samenwerking met opdrachtgeefster Truus Schröder (1889 – 1985) ontwierp, is zo’n woning die op huizenaanbodsite Funda zou worden omschreven als onder architectuur gebouwd. Het wijkt visueel sterk af van de omringende huizen en ook in het interieur is alles anders dan anders. De woning lijkt van een andere wereld, elk contact met het alledaagse leven schuurt. Misschien is daarom de ware kunst niet zozeer dat Rietveld en Schröder het huis hebben bedacht, maar dat ze het ook jarenlang hebben bewoond. Eerst iets over de kwalificatie onder architectuur gebouwd. Bij het grote publiek heerst de hardnekkige misvatting dat architectuur een vorm van kunst is en dat alleen bijzondere gebouwen – zoals het Rietveld Schröderhuis- ‘architectuur’ zijn. Dat is onjuist: bijna alle gebouwen – en zeker alle woningen op Funda – zijn ooit min of meer ontworpen door architecten. De halve wereld is dus onder architectuur gebouwd.
Gewoon
Het Rietveld Schröderhuis moet daarom in eerste instantie als een ‘gewoon’ huis worden opgevat. Zo is het tenslotte bedoeld – niet voor niets heeft Truus Schröder bijna 60 jaar in het pand gewoond. Het maakt de betekenis eigenlijk alleen maar radicaler. Stel je voor dat je rond 1925 nietsvermoedend door de Prins Hendriklaan in Utrecht loopt en je voor het eerst het Rietveld Schröderhuis ziet. Het is zo anders dan je gewend bent dat je het gebouw misschien niet eens zou herkennen als een huis. Maar waarom is het dan zo anders? Nadat Truus Schröder weduwe was geworden, besloot ze een radicaal nieuw begin te maken en nam architect-meubelmaker Gerrit Rietveld in de arm voor het ontwerp van een nieuw huis. Rietveld was bekend vanwege zijn meubels die hij volgens de beginselen van De Stijl had ontworpen en Schröder wenste een volledige woning op basis van dezelfde principes.
De Stijl
Welke beginselen waren dit? De Stijl was een beweging tussen 1917 en 1930, die bestond uit aanjager Theo van Doesburg en een groep meer of minder betrokken geestverwanten, van wie Rietveld er een van was. Basisstreven was het zoeken naar elementaire, universele waarheden in kunst en architectuur. De beweging probeerde dat te bereiken door het werk te ontdoen van overbodige elementen en steeds verder te abstraheren. Rietveld bijvoorbeeld versoberde zijn meubels tot een minimalistisch samenspel van losse vlakken en balkjes. In plaats van het creëren van een herkenbaar object, probeerde de Utrechter met zijn meubels ruimtes te ontwerpen. Materiaal speelde daarbij slechts een geleidende, ondergeschikte rol. Het Rietveld Schröderhuis kan worden beschouwd als de uitvergrote versie van Rietvelds meubelontwerpen. Want ook het huis is een samenspel van vlakken en balken die losjes rond elkaar zijn geschikt met als doel de omringende ruimte te bepalen.
Twee bouwlagen
Het Rietveld Schröderhuis in Utrecht-Oost bestaat uit twee bouwlagen die een sterk verschillend karakter hebben. De begane grond heeft een relatief conventionele indeling met de entreehal, keuken, de verblijfsruimte voor het dienstmeisje en een studeerkamer. In het midden van de woning is een trap naar de verdieping. Deze etage was de verblijfsverdieping van Truus Schröder en haar kinderen en bestaat uit een grote, open ruimte waarbij elke hoek is gereserveerd voor een van de bewoners. Een ingenieus systeem van flexibele wanden geeft de gelegenheid om delen van de ruimte af te zonderen van de rest. Belangrijk is dat, net als bij de meubelontwerpen, geen hoeken bestaan. Waar elementen uit twee richtingen bij elkaar komen, zijn deze aan de zijkanten tegen elkaar bevestigd, wat een gevoel van onbegrensdheid oproept. Zo lopen interieur en exterieur in elkaar over en eenmaal binnen weet je nooit in welke ruimte van het huis je precies bent.
Gebruik
Bij de totstandkoming speelde de eigenzinnige Truus Schröder een cruciale rol. Waar Rietveld het ontwerp benaderde vanuit een theoretische visie over de ideale vorm en ruimte, streefde Schröder voornamelijk naar het zo zuiver mogelijk gebruik van het huis. Diverse malen stuurde ze Rietveld terug naar de tekentafel om het ontwerp aan haar bruikbaarheideisen aan te passen. Dankzij Schröder kreeg het in zichzelf al radicale karakter van Rietvelds ontwerp een extra dimensie. De compositie van ruimtelijke vlakken en balken stond tenslotte niet alleen garant voor een continue ruimte, maar ook aan een continu gebruik. Een trap die ook als zitje om een telefoongesprek te voeren kan worden gebruikt. Een slaapvertrek dat na het wegklappen van wanden woonvertrek wordt. Hierin schuilt het cruciale verschil tussen de architectuur van het Rietveld Schröderhuis en de overige kunstuitingen van De Stijl: dit ontwerp probeerde ook het dagelijks gebruik van de ruimte naar elementaire principes te structureren.
Dagelijks gebruik
Daarmee is het vermaarde Rietveld Schröderhuis misschien wel de meest vergaande toepassing van het gedachtengoed van De Stijl: terwijl een schilderij slechts een tweedimensionale voorstelling geeft en je een sculptuur de rug toe kunt keren, is dít huis van directe invloed geweest op 60 jaar dagelijks gebruik. Hierin schuilt de veel grotere potentie van architectuur ten opzichte van andere kunstuitingen: het structureert het fysieke, dagelijkse leven, soms een leven lang. Eigenlijk zou dat dan ook de werkelijke betekenis van onder architectuur gebouwd moeten zijn. Bakker, P (2014). Onder architectuur gebouwd. Het Rietveld-Schröderhuis pronkt in Utrecht-Oost. Monumentaal, jaargang 8 (2), pp 47-50.
Pepijns Post 